Sông được hình thành như thế nào? Toàn bộ kiến thức bạn cần biết

Sông là một phần quen thuộc trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, nhưng ít ai dừng lại để tìm hiểu sâu hơn về quá trình hình thành của chúng. Vậy sông được hình thành như thế nào? Từ đâu mà những dòng nước ấy lại có thể cắt xuyên qua núi non, bồi đắp phù sa và tạo nên những vùng châu thổ trù phú? Đây là một câu hỏi liên quan đến nhiều yếu tố tự nhiên phức tạp, từ địa chất, khí hậu đến thủy văn. Hãy cùng khám phá hành trình kỳ diệu này nhé!

Nguồn gốc chủ yếu hình thành sông ngòi 

Để hiểu sông hình thành như thế nào, chúng ta cần quay trở lại với nguồn gốc cơ bản nhất của nước trên bề mặt Trái Đất – đó là mưa và băng tan. Đây chính là nguồn gốc chủ yếu hình thành sông ngòi.

Nước mưa và dòng chảy bề mặt

Mưa là yếu tố quan trọng hàng đầu. Khi những giọt mưa rơi xuống mặt đất, chúng không chỉ ngấm vào lòng đất mà còn chảy trên bề mặt. Ban đầu, những dòng chảy này rất nhỏ, chỉ là những lớp nước mỏng manh lan tỏa. Tuy nhiên, khi lượng mưa đủ lớn và kéo dài, các dòng chảy nhỏ này sẽ tập trung lại.

Nước luôn có xu hướng chảy từ nơi cao xuống nơi thấp hơn do trọng lực. Trên những địa hình dốc, dòng nước sẽ tìm kiếm những con đường có ít vật cản nhất, thường là những chỗ trũng, rãnh nhỏ. Qua thời gian, dòng chảy này sẽ bào mòn, xói mòn bề mặt đất, tạo thành những rãnh xói (rills) ngày càng sâu và rộng hơn.

Băng tan và dòng chảy từ núi cao

Ngoài mưa, băng tan cũng là một nguồn cấp nước quan trọng, đặc biệt ở những vùng núi cao có tuyết hoặc sông băng. Khi nhiệt độ tăng, băng tan chảy tạo ra lượng nước lớn. Nước này chảy xuống theo sườn núi, hình thành các con suối nhỏ.

Các con suối này sau đó hợp lưu lại với nhau, tạo thành những dòng nước lớn hơn, mạnh mẽ hơn. Đây chính là khởi điểm của một dòng sông.

Các giai đoạn phát triển của một con sông

Sông không chỉ đơn thuần là một dòng nước mà là một hệ thống động liên tục thay đổi. Quá trình sông được hình thành như thế nào có thể chia thành ba giai đoạn chính, mỗi giai đoạn mang những đặc điểm riêng biệt về địa hình và khả năng xói mòn, bồi đắp.

Thượng lưu 

Đây là phần khởi đầu của con sông, thường nằm ở vùng núi cao hoặc cao nguyên. Đặc điểm nổi bật của thượng lưu là:

• Địa hình dốc: Dòng chảy có tốc độ rất lớn do độ dốc lớn, mang theo năng lượng xói m mòn cực mạnh.
• Hẹp và sâu: Lòng sông thường hẹp, sâu và có nhiều ghềnh thác, đá lớn. Dòng nước chảy xiết, tạo ra những thung lũng hình chữ V.
• Chủ yếu xói mòn: Hoạt động chính của sông ở giai đoạn này là xói mòn theo chiều sâu và chiều ngang, cắt vào đá và đất, mở rộng thung lũng.
• Ít phù sa: Do tốc độ chảy quá nhanh, phù sa không kịp lắng đọng mà bị cuốn trôi đi.

Trung lưu 

Khi dòng sông chảy xuống vùng địa hình thấp hơn, độ dốc giảm đi, tốc độ dòng chảy cũng chậm lại. Đây là giai đoạn chuyển tiếp, nơi sông bắt đầu có sự cân bằng giữa xói mòn và bồi đắp.

• Độ dốc vừa phải: Dòng chảy chậm hơn, ít ghềnh thác hơn.
• Lòng sông rộng hơn: Sông bắt đầu uốn khúc, tạo thành những đường cong mềm mại (khúc uốn sông hay meander).
• Vừa xói mòn, vừa bồi đắp: Nước vẫn tiếp tục xói mòn các bờ sông phía ngoài khúc quanh và bồi đắp phù sa ở bờ phía trong, tạo nên những bãi bồi ven sông.

Hạ lưu 

Hạ lưu là phần cuối cùng của con sông, nơi nó chảy ra biển, hồ lớn hoặc hợp lưu với sông khác. Đặc điểm của hạ lưu là:

• Địa hình bằng phẳng: Độ dốc rất thấp hoặc gần như bằng phẳng. Tốc độ dòng chảy rất chậm.
• Rộng và nông: Lòng sông rộng lớn, nước chảy chậm rãi.
• Chủ yếu bồi đắp: Hoạt động chính là lắng đọng phù sa. Lượng phù sa khổng lồ mà sông mang theo từ thượng nguồn và trung lưu sẽ được bồi tụ lại ở đây.
• Hình thành châu thổ: Đây là nơi các đồng bằng châu thổ rộng lớn và màu mỡ được hình thành.

>>> Hiểu rõ hơn về: Nước được hình thành như thế nào

Cát sông hình thành từ đâu?  

Khi bạn thắc mắc cát sông hình thành từ đâu, câu trả lời nằm ở quá trình xói mòn và vận chuyển của chính dòng sông.

Cát sông chủ yếu được hình thành từ sự phong hóa và bào mòn các loại đá, khoáng chất trên lưu vực sông.

1. Phong hóa: Dưới tác động của nước, nhiệt độ, gió và các yếu tố hóa học, các khối đá lớn trên núi và dọc theo lòng sông bị phá vỡ thành những mảnh nhỏ hơn.
2. Xói mòn và vận chuyển: Dòng nước sông, đặc biệt là ở thượng lưu với tốc độ chảy mạnh, có khả năng cuốn trôi những mảnh đá, sỏi, cát này. Trong quá trình di chuyển, chúng va đập vào nhau và vào lòng sông, tiếp tục bị mài mòn, vỡ vụn thành những hạt nhỏ hơn, tròn hơn – đó chính là cát.
3. Lắng đọng: Khi dòng chảy chậm lại (ở trung lưu và đặc biệt là hạ lưu), năng lượng của dòng nước không đủ để cuốn trôi các hạt vật chất nặng hơn. Cát sẽ lắng đọng xuống lòng sông, tạo thành các bãi cát, cồn cát.

Như vậy, cát sông là sản phẩm của quá trình tự nhiên liên tục, nơi đá bị phân hủy và được dòng sông vận chuyển, sắp xếp lại.

Châu thổ sông Hồng được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa

Nói về quá trình hình thành sông, không thể không nhắc đến châu thổ sông Hồng được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa đặc trưng của các dòng sông lớn.

Châu thổ sông Hồng là một trong những vùng đồng bằng màu mỡ và rộng lớn nhất Việt Nam. Nó được hình thành và phát triển qua hàng triệu năm nhờ vào lượng phù sa khổng lồ mà hệ thống sông Hồng mang theo từ thượng nguồn.

1. Vận chuyển phù sa: Sông Hồng, với lưu vực rộng lớn và chảy qua nhiều vùng núi dốc, mang theo một lượng lớn phù sa (đất, cát, bùn, vật chất hữu cơ) từ các hoạt động xói mòn ở thượng lưu và trung lưu.
2. Lắng đọng phù sa ở hạ lưu: Khi đến hạ lưu, tốc độ dòng chảy của sông Hồng giảm đáng kể do địa hình bằng phẳng và gần cửa biển. Năng lượng của dòng nước không còn đủ để giữ phù sa lơ lửng, khiến chúng lắng đọng lại.
3. Quá trình bồi đắp liên tục: Hàng năm, đặc biệt vào mùa lũ, sông Hồng lại mang về một lượng phù sa mới, tiếp tục bồi đắp, lấn biển và mở rộng diện tích đồng bằng. Các nhánh sông, cửa sông chia cắt nhau tạo thành hình dáng tam giác đặc trưng của châu thổ.

Sự hình thành và phát triển của châu thổ sông Hồng là minh chứng rõ nét cho vai trò bồi đắp của các dòng sông ở giai đoạn hạ lưu, tạo nên những vùng đất phì nhiêu, là cái nôi của nền văn minh lúa nước.

>>> Cùng tìm hiểu: Hồ ba bể được hình thành như thế nào

Nguồn nước từ đâu chảy ra sông

Khi đã biết sông hình thành như thế nào, chúng ta cũng cần hiểu nước từ đâu ra để duy trì dòng chảy liên tục trong sông. Nguồn nước cấp cho sông không chỉ đơn thuần là mưa hay băng tan ban đầu, mà là một hệ thống phức tạp bao gồm nhiều yếu tố:

1. Nước mưa trực tiếp: Lượng mưa rơi trực tiếp xuống bề mặt sông.
2. Dòng chảy bề mặt: Nước mưa hoặc nước từ các hoạt động tưới tiêu nông nghiệp, đô thị chảy trên bề mặt đất và đổ vào sông.
3. Nước ngầm: Một phần nước mưa thấm vào lòng đất và di chuyển dưới dạng nước ngầm. Khi tầng nước ngầm gặp lòng sông, nó sẽ chảy vào sông, cung cấp một lượng nước ổn định, đặc biệt quan trọng trong mùa khô.
4. Các sông, suối phụ lưu: Sông lớn được hình thành từ sự hợp lưu của nhiều sông, suối nhỏ hơn. Mỗi phụ lưu này lại có nguồn cấp nước riêng.
5. Băng tuyết tan: Như đã đề cập, ở các vùng núi cao, băng tuyết tan chảy là nguồn cung cấp nước dồi dào, đặc biệt vào mùa xuân và mùa hè.
6. Hồ, đầm lầy: Các hồ tự nhiên hoặc nhân tạo, đầm lầy cũng có thể cấp nước cho sông hoặc nhận nước từ sông.

Kết luận 

Hiểu được sông được hình thành như thế nào là hiểu về một trong những quá trình địa chất và thủy văn quan trọng nhất trên hành tinh của chúng ta. Từ những giọt nước mưa đầu tiên, qua sự xói mòn mạnh mẽ ở thượng lưu, sự cân bằng ở trung lưu, đến quá trình bồi đắp phù sa rộng lớn ở hạ lưu, mỗi dòng sông là một kỹ sư thầm lặng, kiến tạo nên cảnh quan, mang lại sự sống và định hình nền văn minh của loài người.

Việc bảo vệ các hệ thống sông ngòi khỏi ô nhiễm và khai thác quá mức là trách nhiệm của mỗi chúng ta, để những dòng chảy kỳ diệu này tiếp tục nuôi dưỡng sự sống trên Trái Đất.