Mỗi khi bầu trời nổi giận với những tia chớp sáng lòa và tiếng sấm vang rền, có bao giờ bạn tự hỏi sấm sét được hình thành như thế nào? Hiện tượng tự nhiên vừa hùng vĩ vừa đáng sợ này luôn là một ẩn số hấp dẫn đối với nhân loại. Nó không chỉ là một màn trình diễn ánh sáng và âm thanh ngoạn mục mà còn ẩn chứa những nguyên lý vật lý vô cùng thú vị. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau vén bức màn bí ẩn, đi sâu vào tâm của những cơn dông để tìm hiểu cặn kẽ về quá trình hình thành sấm sét.
Để hiểu được nguồn gốc của sấm sét, trước tiên chúng ta cần biết sấm sét là cái gì. Về cơ bản, sấm sét là kết quả của sự phóng điện cực lớn trong khí quyển. Nhưng sấm sét từ đâu mà có và lý do có sấm sét là gì? Câu trả lời nằm ở sự mất cân bằng điện tích bên trong các đám mây dông hoặc giữa đám mây và mặt đất.
Hãy tưởng tượng những đám mây giông khổng lồ (mây tích điện) như một nhà máy điện tự nhiên. Bên trong chúng, các luồng không khí chuyển động hỗn loạn liên tục, đẩy các hạt băng và giọt nước va chạm vào nhau. Quá trình ma sát và va chạm này khiến các electron bị tách ra. Các hạt nhẹ hơn, tích điện dương, sẽ bị các luồng khí đẩy lên phần đỉnh của đám mây. Trong khi đó, các hạt nặng hơn, tích điện âm, sẽ tập trung ở phần đáy mây.
Sự phân chia này tạo ra một hiệu điện thế khổng lồ, biến đám mây thành một cục pin thiên nhiên với hai cực âm và dương rõ rệt. Đồng thời, mặt đất bên dưới đám mây cũng cảm ứng và tích điện dương. Khi sự chênh lệch điện thế này trở nên quá lớn, vượt qua khả năng cách điện của không khí, một sự phóng điện mạnh mẽ sẽ xảy ra để trung hòa lại sự mất cân bằng. Đó chính là tia sét mà chúng ta nhìn thấy.
Vậy cụ thể, sấm sét hình thành như thế nào qua từng bước? Quá trình này diễn ra cực nhanh, chỉ trong vài phần nghìn giây nhưng lại vô cùng phức tạp.
Đầu tiên, từ đáy đám mây tích điện âm, một dòng electron gọi là "luồng dẫn bước" (stepped leader) sẽ di chuyển xuống mặt đất. Nó không đi theo một đường thẳng mà phân nhánh, dò dẫm trong không khí theo từng bước dài khoảng 50 mét. Khi luồng dẫn bước này tiến gần đến mặt đất, điện trường mạnh sẽ khiến các vật thể cao trên mặt đất như cây cối, tòa nhà bắt đầu phát ra một dòng điện tích dương hướng lên, gọi là "luồng đón" (upward streamer).
Khi một trong các luồng đón này kết nối thành công với luồng dẫn bước, một kênh dẫn điện hoàn chỉnh giữa mây và mặt đất được tạo ra. Ngay lập tức, một dòng điện cực mạnh từ mặt đất sẽ phóng ngược lên đám mây qua kênh dẫn này. Đây chính là tia sét chính mà mắt thường chúng ta nhìn thấy, nó cực kỳ sáng và nóng. Toàn bộ quá trình này giải thích cho việc sấm sét tạo ra từ đâu.
Sau tia sét chính, có thể có thêm nhiều tia sét khác tiếp tục di chuyển qua lại trong cùng một kênh dẫn, tạo ra hiệu ứng nhấp nháy mà chúng ta thường quan sát. Đây chính là câu trả lời chi tiết và khoa học nhất cho câu hỏi cách tạo ra sấm sét.
>>> Hiểu rõ hơn về: Mưa được hình thành như thế nào
Chúng ta đã hiểu về sét, vậy còn tiếng sấm thì sao? Sấm và sét là hai anh em song sinh, không thể tách rời. Giải thích hiện tượng sấm sét không thể hoàn chỉnh nếu thiếu đi tiếng sấm. Tia sét có nhiệt độ kinh hoàng, có thể lên tới 30.000°C, nóng hơn cả bề mặt Mặt Trời.
Khi tia sét di chuyển trong không khí, nó làm lớp không khí xung quanh nóng lên và giãn nở ra một cách đột ngột và dữ dội. Sự giãn nở với tốc độ siêu thanh này tạo ra một sóng xung kích trong không khí. Sóng xung kích này chính là âm thanh mà chúng ta nghe được và gọi là tiếng sấm.
Vì ánh sáng di chuyển nhanh hơn âm thanh rất nhiều (gần 300.000 km/s so với 0.34 km/s), chúng ta luôn nhìn thấy tia chớp trước khi nghe thấy tiếng sấm. Bằng cách đếm số giây từ khi thấy tia chớp đến khi nghe tiếng sấm, bạn có thể ước tính khoảng cách của cơn dông. Cứ mỗi 3 giây tương đương với khoảng 1 km.
Đây là một câu hỏi rất thú vị. Câu trả lời là không. Không phải cơn bão nào cũng đi kèm với sấm sét. Sấm sét là đặc trưng của các cơn dông (thunderstorm), một loại hình thời tiết đặc biệt có sự đối lưu không khí mạnh mẽ bên trong các đám mây tích điện.
Vậy bão có sấm sét không? Các cơn bão nhiệt đới (typhoon) lớn thường có những dải mây dông bao quanh mắt bão và những khu vực này chắc chắn có sấm sét dữ dội. Tuy nhiên, ở chính tâm bão (mắt bão), thời tiết lại quang đãng và không có sấm sét. Do đó, có thể nói rằng sấm sét là một phần của các cơn bão lớn, nhưng không phải toàn bộ cơn bão đều có sấm sét.
Bạn đã bao giờ để ý sấm sét có màu gì chưa? Thông thường, chúng ta thấy sét có màu trắng, nhưng đôi khi chúng cũng có thể có màu xanh, vàng, tím hoặc thậm chí là đỏ. Màu sắc của tia sét phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong khí quyển như mật độ, độ ẩm và các hạt bụi lơ lửng.
Ví dụ, sét đánh trong không khí khô thường có màu xanh hoặc tím. Khi có độ ẩm cao, tia sét thường có màu trắng sáng. Sét đánh qua mưa có thể có màu hơi hồng hoặc đỏ. Về câu hỏi sấm sét màu gì mạnh nhất, màu sắc không phải là thước đo trực tiếp của sức mạnh. Tuy nhiên, các nhà khoa học cho rằng những tia sét màu trắng hoặc xanh lam thường có nhiệt độ cao nhất và mang năng lượng lớn nhất, do đó được xem là nguy hiểm hơn.
Cuối cùng, câu hỏi quan trọng nhất: sấm sét có nguy hiểm không? Câu trả lời chắc chắn là có. Sét là một trong những hiện tượng tự nhiên nguy hiểm và gây chết người nhiều nhất. Một tia sét có thể mang dòng điện hàng trăm triệu vôn và có thể gây tử vong ngay lập tức, gây cháy, làm hư hại các công trình xây dựng và thiết bị điện tử.
Sấm sét là do đâu mà nguy hiểm đến vậy? Đó là do năng lượng khổng lồ mà nó giải phóng trong một khoảnh khắc. Vì vậy, việc trang bị kiến thức phòng chống sét là vô cùng cần thiết. Khi có dông sét, hãy nhanh chóng tìm nơi trú ẩn an toàn trong nhà hoặc trong xe ô tô. Tránh xa các khu đất trống, cây cao, cột điện và các vật dụng kim loại. Đừng sử dụng điện thoại có dây và rút phích cắm các thiết bị điện không cần thiết.
>>> Mở rộng kiến thức: Nước ngầm được hình thành như thế nào
Qua bài viết này, hy vọng bạn đã có cái nhìn toàn diện và sâu sắc về câu hỏi sấm sét được hình thành như thế nào. Từ những va chạm nhỏ bé của hạt băng trong mây cho đến sự phóng điện kinh hoàng, đó là một chuỗi các sự kiện vật lý đầy mê hoặc. Hiểu về sấm sét không chỉ thỏa mãn trí tò mò mà còn giúp chúng ta biết cách tôn trọng và tự bảo vệ mình trước sức mạnh của mẹ thiên nhiên.
Bình Luận