Như thế nào là gia trưởng? Phân biệt quyền lực và kiểm soát quá mức

"Gia trưởng" là một từ ngữ không còn xa lạ trong xã hội hiện đại, đặc biệt khi nói về vai trò của người đàn ông trong gia đình hay các mối quan hệ. Tuy nhiên, không phải ai cũng thực sự hiểu rõ như thế nào là gia trưởng và những tác động của nó. Đôi khi, sự nhầm lẫn giữa "trụ cột" và "gia trưởng" có thể dẫn đến những hiểu lầm không đáng có. Bài viết này sẽ giúp bạn làm sáng tỏ khái niệm này, đi sâu vào các biểu hiện và phân tích liệu gia trưởng là tốt hay xấu.

Gia trưởng là gì? Khái niệm cơ bản bạn cần biết

Để trả lời câu hỏi gia trưởng là gì, chúng ta có thể hiểu đây là một tính cách hoặc phong cách sống mà một người (thường là nam giới) tự cho mình quyền quyết định mọi việc, kiểm soát và áp đặt ý kiến của mình lên những người khác, đặc biệt là trong gia đình, mà không cần lắng nghe hay tôn trọng quan điểm của họ. Người gia trưởng thường đặt cái tôi của mình lên trên hết, tin rằng mình luôn đúng và những người xung quanh phải tuân theo.

Khái niệm này xuất phát từ chế độ phụ hệ ngày xưa, khi người đàn ông là chủ gia đình và có quyền quyết định tuyệt đối. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại, khi bình đẳng giới ngày càng được đề cao, tính gia trưởng mang nhiều hàm ý tiêu cực hơn là tích cực.

Như thế nào là gia trưởng và những biểu hiện nhận biết rõ ràng

Vậy thế nào là gia trưởng trong thực tế? Để nhận diện một người có tính gia trưởng, chúng ta cần quan sát những biểu hiện cụ thể trong lời nói và hành động của họ. Đây là những dấu hiệu gia trưởng phổ biến mà bạn có thể dễ dàng nhận thấy:

Độc đoán, không lắng nghe ý kiến người khác

Đây là biểu hiện cốt lõi của tính gia trưởng. Người có tính gia trưởng luôn muốn mọi việc phải theo ý mình. Họ hiếm khi lắng nghe, tôn trọng hay xem xét những góp ý, quan điểm của vợ/chồng, con cái hay thậm chí là đồng nghiệp. Mọi quyết định, từ việc lớn như mua nhà, chọn trường cho con đến việc nhỏ như ăn gì hôm nay, đều phải được họ thông qua và chấp thuận. Nếu có sự phản đối, họ có thể trở nên nóng nảy, cáu gắt hoặc dùng quyền lực để áp đặt.

Kiểm soát quá mức mọi hành vi

Một người chồng gia trưởng hay người cha gia trưởng thường có xu hướng kiểm soát mọi khía cạnh trong cuộc sống của những người thân yêu. Họ muốn biết vợ/chồng đi đâu, làm gì, gặp gỡ ai, chi tiêu bao nhiêu... Sự kiểm soát này đôi khi vượt quá ranh giới của sự quan tâm, trở thành sự xâm phạm quyền riêng tư và tự do cá nhân. Ví dụ, họ có thể yêu cầu vợ phải báo cáo chi tiết mọi khoản chi tiêu, hoặc không cho phép vợ đi làm, đi chơi với bạn bè mà không có sự đồng ý của mình.

Coi trọng vai trò của bản thân, xem nhẹ người khác

Tính gia trưởng là gì khi thể hiện qua cách nhìn nhận vai trò? Người gia trưởng thường tự cho mình là trung tâm, là người quyết định mọi việc và là người duy nhất đúng. Họ có thể thường xuyên chỉ trích, hạ thấp giá trị của người khác, đặc biệt là vợ/chồng, để củng cố quyền lực của mình. Họ ít khi công nhận công sức hay đóng góp của người khác, và luôn muốn người khác phải phục tùng mình.

Nóng nảy, dễ nổi giận khi không vừa ý

Khi mọi việc không đi theo đúng kế hoạch hay mong muốn của mình, biểu hiện của gia trưởng có thể là sự nóng nảy, quát mắng hoặc thậm chí là bạo lực lời nói. Họ khó kiềm chế cảm xúc và có thể trút giận lên những người xung quanh, tạo ra không khí căng thẳng, sợ hãi trong gia đình. Điều này khiến cho các thành viên khác không dám bày tỏ quan điểm hay làm trái ý họ.

Tư tưởng cũ kỹ, bảo thủ

Bảo thủ và gia trưởng thường đi đôi với nhau. Người gia trưởng thường có tư tưởng rất cũ kỹ, khó chấp nhận những cái mới, những thay đổi trong xã hội. Họ bám víu vào những quan niệm truyền thống, đặc biệt là về vai trò của nam giới và nữ giới, mà không chịu tiếp thu những giá trị hiện đại về bình đẳng và tự do cá nhân. Ví dụ, họ có thể cho rằng "đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm" theo nghĩa đen, phụ nữ chỉ nên ở nhà nội trợ, không được đi làm hay có sự nghiệp riêng.

Đàn ông gia trưởng có phải là đặc điểm cố hữu?

Khi nói đến gia trưởng, người ta thường nghĩ ngay đến đàn ông gia trưởng. Mặc dù không phải tất cả đàn ông đều gia trưởng, nhưng đây là một đặc điểm phổ biến hơn ở phái mạnh  đặc biệt ở Miền Bắc do ảnh hưởng từ các yếu tố văn hóa, xã hội và giáo dục.

Ở nhiều xã hội Á Đông, trong đó có Việt Nam, quan niệm "trọng nam khinh nữ" vẫn còn tồn tại ở một mức độ nào đó, đặc biệt ở các thế hệ trước. Miền Bắc gia trưởng là một nhận định phổ biến, cho rằng tính gia trưởng thể hiện rõ nét hơn ở đàn ông miền Bắc do ảnh hưởng của truyền thống và văn hóa làng xã. Tuy nhiên, đây chỉ là một quan sát chung và không đại diện cho tất cả. Tính gia trưởng có thể xuất hiện ở bất kỳ vùng miền nào, ở bất kỳ tầng lớp xã hội nào.

Việc một người gia trưởng như thế nào còn phụ thuộc vào môi trường giáo dục, tính cách cá nhân và kinh nghiệm sống. Đôi khi, áp lực từ xã hội về việc "người đàn ông phải là trụ cột" cũng có thể khiến một số người hiểu sai và trở nên gia trưởng.

>>> Xem nội dung liên quan: Tâm lý con người được hình thành như thế nào

Gia trưởng có tốt không? Góc nhìn đa chiều về tính cách này

Câu hỏi gia trưởng có tốt không? Đây là một vấn đề phức tạp, không thể trả lời đơn giản bằng "có" hay "không". Thực tế, tính gia trưởng có cả mặt tích cực và tiêu cực, tùy thuộc vào cách nhìn nhận và mức độ biểu hiện.

Mặt tích cực (Nếu được nhìn nhận ở khía cạnh khác hoặc ở mức độ vừa phải)

• Tính quyết đoán: Một số người gia trưởng có thể rất quyết đoán, nhanh chóng đưa ra quyết định khi cần, đặc biệt trong những tình huống khẩn cấp, giúp duy trì trật tự và ổn định.
• Trách nhiệm cao (trong khuôn khổ): Họ thường ý thức được vai trò trụ cột của mình và cố gắng làm việc để đảm bảo cuộc sống cho gia đình.
• Bảo vệ gia đình: Trong một số trường hợp, sự kiểm soát của người gia trưởng có thể xuất phát từ mong muốn bảo vệ gia đình, dù cách thể hiện có thể chưa đúng đắn.
• Giữ gìn truyền thống: Đối với những gia đình đề cao giá trị truyền thống, một người gia trưởng có thể giúp duy trì các phong tục, nề nếp.

Tuy nhiên, những "mặt tích cực" này thường chỉ tồn tại khi tính gia trưởng không quá mức và được các thành viên khác chấp nhận trong một khuôn khổ nhất định.

Mặt tiêu cực (Thường gặp và gây ra nhiều vấn đề)

• Gây áp lực và căng thẳng: Người sống cùng với người gia trưởng thường xuyên cảm thấy bị kiểm soát, gò bó, không được là chính mình, dẫn đến căng thẳng, lo âu.
• Hạn chế sự phát triển: Vợ con bị kìm hãm sự phát triển cá nhân, không dám thể hiện quan điểm, năng lực vì sợ bị chỉ trích hoặc không được ủng hộ.
• Ảnh hưởng đến hạnh phúc gia đình: Các cuộc cãi vã, mâu thuẫn thường xuyên xảy ra do sự độc đoán, thiếu lắng nghe, dẫn đến rạn nứt trong mối quan hệ.
• Gây tổn thương tâm lý: Người bị áp đặt bởi tính gia trưởng có thể mất tự tin, tự ti, thậm chí mắc các vấn đề về sức khỏe tinh thần.
• Khoảng cách thế hệ: Trong các gia đình có tư tưởng miền Bắc gia trưởng hoặc các vùng miền khác còn nặng tư duy truyền thống, sự khác biệt về quan điểm giữa các thế hệ có thể trở nên gay gắt hơn.
• Khó khăn trong việc lấy chồng gia trưởng: Nhiều phụ nữ cảm thấy khó hòa hợp và hạnh phúc khi sống chung với một người chồng quá gia trưởng, vì họ mất đi sự tự chủ và tiếng nói của mình.

Tổng kết lại, gia trưởng có tốt không? Hầu hết các chuyên gia tâm lý và xã hội học đều cho rằng, trong bối cảnh xã hội hiện đại, tính gia trưởng mang lại nhiều tiêu cực hơn là tích cực. Nó cản trở sự bình đẳng, tự do cá nhân và sự phát triển toàn diện của các thành viên trong gia đình.

Sự khác biệt giữa gia trưởng và bảo thủ

Nhiều người thường đánh đồng bảo thủ và gia trưởng, nhưng thực chất chúng có sự khác biệt nhất định, dù thường đi đôi với nhau.

• Bảo thủ: Là xu hướng bám chặt vào những cái cũ, khó chấp nhận cái mới, sự thay đổi. Người bảo thủ có thể không nhất thiết phải áp đặt ý kiến của mình lên người khác, nhưng họ sẽ khó tiếp thu những quan điểm mới mẻ.
• Gia trưởng: Là sự độc đoán, áp đặt ý kiến và kiểm soát người khác. Người gia trưởng thường bảo thủ, vì họ muốn giữ vững quyền lực và những giá trị mà họ tin là đúng. Tuy nhiên, một người bảo thủ chưa chắc đã gia trưởng theo nghĩa độc đoán, kiểm soát.

Có thể nói, bảo thủ là một trong những đặc điểm góp phần hình thành nên tính cách gia trưởng, khiến người gia trưởng khó thay đổi và dễ áp đặt những quan điểm cũ kỹ của mình.

>>> Hiểu rõ hơn về: Như thế nào là hạnh phúc

Những hệ quả của tính gia trưởng và cách đối phó

Hiểu được người gia trưởng như thế nào và tác động của họ là bước đầu tiên để đối phó. Tính gia trưởng không chỉ ảnh hưởng đến mối quan hệ vợ chồng, con cái mà còn lan rộng ra các mối quan hệ xã hội.

Hệ quả

• Bị cô lập: Người gia trưởng có thể khiến bạn bè, đồng nghiệp xa lánh vì thái độ áp đặt, không lắng nghe.
• Khó khăn trong công việc nhóm: Trong môi trường làm việc đòi hỏi sự hợp tác, người gia trưởng sẽ gặp nhiều trở ngại.
• Mâu thuẫn liên miên: Dù là trong gia đình hay ngoài xã hội, tính gia trưởng luôn là mầm mống của các cuộc tranh cãi, xung đột.

Cách đối phó người gia trưởng

Nếu bạn đang trong mối quan hệ với một người gia trưởng, điều quan trọng là phải biết cách tự bảo vệ bản thân và tìm kiếm giải pháp:

1. Giao tiếp thẳng thắn nhưng bình tĩnh: Trình bày rõ ràng quan điểm của mình, sử dụng "tôi cảm thấy" thay vì "anh/chị luôn".
2. Thiết lập ranh giới: Đặt ra giới hạn cho những hành vi kiểm soát quá mức và kiên quyết bảo vệ ranh giới đó.
3. Tìm kiếm sự hỗ trợ: Chia sẻ với bạn bè, người thân hoặc chuyên gia tâm lý nếu tình trạng quá căng thẳng.
4. Tự chủ tài chính và cuộc sống: Việc tự chủ sẽ giúp bạn có tiếng nói hơn và không bị phụ thuộc.
5. Cân nhắc lại mối quan hệ: Nếu mọi nỗ lực không hiệu quả và bạn cảm thấy cuộc sống quá ngột ngạt, hãy suy nghĩ nghiêm túc về tương lai của mối quan hệ đó.

Kết luận 

Qua bài viết này, bạn đã có cái nhìn tổng quan về như thế nào là gia trưởng, từ khái niệm, các biểu hiện của người gia trưởng cho đến những tác động tiêu cực mà nó mang lại. Trong xã hội hiện đại, nơi giá trị cá nhân và bình đẳng được đề cao, tính gia trưởng không còn là một phẩm chất được khuyến khích.

Thay vào đó, một mối quan hệ lành mạnh, hạnh phúc và bền vững được xây dựng trên nền tảng của sự tôn trọng lẫn nhau, lắng nghe, thấu hiểu và chia sẻ. Dù bạn là ai, hãy luôn hướng tới việc xây dựng các mối quan hệ dựa trên sự bình đẳng và phát triển chung, thay vì sự áp đặt và kiểm soát.