Chảy máu chất xám là gì? Đây là hiện tượng những người có trình độ chuyên môn cao rời bỏ đất nước để tìm kiếm cơ hội phát triển ở nơi khác. Vấn đề này đang gây nhiều lo ngại và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển nguồn nhân lực quốc gia.
Chảy máu chất xám (tiếng Anh: brain drain) là thuật ngữ dùng để chỉ hiện tượng lực lượng lao động có trình độ học vấn cao, tay nghề giỏi di chuyển từ các quốc gia có nền kinh tế kém phát triển đến những nước phát triển hơn.
Những cá nhân này thường tìm kiếm cơ hội sống và làm việc tốt hơn tại các quốc gia tiên tiến – nơi họ được đãi ngộ cao, có môi trường làm việc chuyên nghiệp và tiềm năng thăng tiến rõ rệt.
Không chỉ là sự di cư về mặt địa lý, "chảy máu chất xám" còn phản ánh sự dịch chuyển nhân lực chất lượng cao giữa các tổ chức, ngành nghề – khi những người giỏi rời bỏ doanh nghiệp hiện tại để tìm đến nơi có điều kiện phát triển tốt hơn.
Hiện tượng này diễn ra phổ biến ở các nước đang phát triển và được xem là một trong những thách thức lớn đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Ngay cả ở các quốc gia phát triển, việc mất đi nguồn nhân lực tinh hoa cũng gây nên những tác động không nhỏ. Vì vậy, nhiều chính phủ đang tích cực đưa ra các chính sách nhằm giữ chân người tài hoặc thu hút họ trở về đóng góp cho quê hương.
Chảy máu chất xám có thể thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, phụ thuộc vào tình hình kinh tế, xã hội và văn hóa của từng quốc gia. Một số biểu hiện điển hình gồm:
Rời bỏ công việc trong nước để làm việc ở nước ngoài với thu nhập cao hơn: Những người có trình độ chuyên môn cao, từng làm việc trong các cơ quan nhà nước hoặc doanh nghiệp trong nước, quyết định chuyển sang làm cho các công ty nước ngoài, đặc biệt là doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài. Mức lương hấp dẫn và điều kiện làm việc tốt hơn là động lực chính của sự chuyển dịch này.
Làm việc song song cho các tổ chức nước ngoài: Nhiều cán bộ trong các viện nghiên cứu, trung tâm hoặc cơ quan nhà nước vẫn giữ chức vụ chính thức, nhưng đồng thời cộng tác bán thời gian với các công ty hoặc tổ chức nước ngoài, dẫn đến sự phân tán chất lượng và hiệu quả công việc.
Sinh viên và người mới tốt nghiệp lựa chọn học tập hoặc làm việc ở nước ngoài: Một bộ phận sinh viên ưu tú sau khi tốt nghiệp không lựa chọn làm việc trong nước mà hướng tới du học, hoặc ở lại nước ngoài sau quá trình học tập, từ chối quay về phục vụ tại các cơ quan nhà nước, viện nghiên cứu hoặc giảng dạy tại trường.
Chuyên gia không quay về sau khi được cử đi đào tạo: Một số cán bộ khoa học, chuyên gia được gửi ra nước ngoài để học tập hoặc công tác ngắn hạn nhưng lại quyết định ở lại làm việc lâu dài tại nước ngoài, không quay về đúng hạn hoặc hoàn toàn không trở về.
Sự lãng phí chất xám sau đào tạo: Hiện tượng này xảy ra khi những người được đào tạo bài bản, nhất là ở nước ngoài, không được sử dụng đúng chuyên môn sau khi về nước. Họ có thể làm việc trái ngành, không tìm được việc phù hợp hoặc rơi vào tình trạng thất nghiệp – làm giảm hiệu quả đầu tư vào nguồn nhân lực chất lượng cao.
Hiện tượng chảy máu chất xám đang là vấn đề đáng lo ngại tại Việt Nam, diễn ra không chỉ ở tầng lớp học sinh, sinh viên mà còn lan rộng đến đội ngũ cán bộ, nhân viên trong các cơ quan nhà nước và doanh nghiệp. Thực trạng này đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao của đất nước.
Theo thống kê từ Cục Hợp tác quốc tế (Bộ Giáo dục và Đào tạo), hiện có khoảng 190.000 học sinh, sinh viên Việt Nam đang theo học tại các quốc gia trên thế giới. Các điểm đến phổ biến bao gồm: Úc (30.000), Mỹ (29.000), Canada (21.000), Anh (12.000) và Trung Quốc (11.000). Mặc dù tổng số lượng du học sinh có xu hướng giảm nhẹ so với một vài năm trước, Việt Nam vẫn nằm trong nhóm các quốc gia có lượng du học sinh lớn tại nhiều nước phát triển.
Xu hướng du học không chỉ giới hạn ở sinh viên bậc đại học hoặc sau đại học, mà còn lan rộng đến học sinh trung học phổ thông. Một số trường chuyên trên cả nước ghi nhận tình trạng mỗi năm có đến 1–2 lớp cuối cấp lựa chọn du học, thay vì thi đại học trong nước.
Điều đáng lo ngại hơn là tỷ lệ du học sinh không trở về nước sau khi hoàn tất chương trình học, lên tới khoảng 70%. Hầu hết những người ở lại làm việc tại nước ngoài đều là những cá nhân có năng lực, trình độ chuyên môn cao. Việc mất đi những người trẻ tài năng này đang tạo ra khoảng trống lớn trong nguồn nhân lực chất lượng cao tại Việt Nam.
Dù là du học theo diện học bổng hay tự túc, việc trở về Việt Nam sau học tập ở nước ngoài vẫn không phổ biến. Đây là dấu hiệu rõ ràng cho thấy nguy cơ thất thoát chất xám đang ngày càng nghiêm trọng, cần có chính sách đồng bộ từ Nhà nước và xã hội để khuyến khích, thu hút nhân tài trở về cống hiến cho đất nước.
Tình trạng chuyển dịch lao động có trình độ từ khu vực nhà nước sang khu vực tư nhân và các công ty có vốn đầu tư nước ngoài đang diễn ra ngày một nhiều. Đặc biệt, các doanh nghiệp có vốn nước ngoài chiếm trên 51% thường thu hút người lao động có tay nghề và cán bộ lãnh đạo bằng mức thu nhập hấp dẫn và cơ hội phát triển sự nghiệp rõ ràng.
Trong các doanh nghiệp nhà nước, biến động nhân sự diễn ra chủ yếu ở các lĩnh vực như thương mại, dịch vụ và xây dựng, với tỷ lệ thay đổi lao động khá cao. Nhiều người rời bỏ vị trí hiện tại để tìm kiếm cơ hội tại các doanh nghiệp tư nhân – nơi họ có khả năng thăng tiến, cải thiện thu nhập và phát triển bản thân tốt hơn.
Mặc dù Nhà nước đã có những nỗ lực trong việc nâng cao thu nhập và cải thiện môi trường làm việc, thực tế cho thấy cơ chế thăng tiến còn nhiều hạn chế, chế độ đãi ngộ chưa đủ hấp dẫn để giữ chân người tài. Điều này dẫn đến tình trạng chảy máu nhân lực quản lý, ảnh hưởng đến hiệu quả vận hành của bộ máy nhà nước và các doanh nghiệp công.
>>> Xem thêm: Chất xúc tác là gì? Tính chất, phân loại và ứng dụng thực tế
Tình trạng chảy máu chất xám tại Việt Nam đã tồn tại trong nhiều năm và ngày càng trở nên nghiêm trọng. Có nhiều nguyên nhân sâu xa và trực tiếp khiến nguồn nhân lực chất lượng cao rời bỏ đất nước hoặc không quay trở lại sau khi học tập, làm việc ở nước ngoài.
Cơ hội hội nhập và chuyển dịch lao động quốc tế
Sự tham gia của Việt Nam vào các tổ chức và hiệp định quốc tế như WTO, ASEAN, CPTPP... đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc di chuyển lao động giữa các quốc gia.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, người lao động Việt Nam, đặc biệt là giới trí thức trẻ, có nhiều cơ hội tiếp cận thị trường việc làm nước ngoài với thu nhập và môi trường làm việc hấp dẫn hơn. Nhiều người sau khi ra nước ngoài học tập hoặc làm việc đã lựa chọn định cư lâu dài, không quay về cống hiến cho quê hương.
Chính sách thu hút nhân tài còn hình thức, thiếu hiệu quả thực tiễn
Mặc dù Nhà nước đã có những chính sách nhằm kêu gọi người tài trở về phục vụ đất nước, nhưng thực tế cho thấy cách triển khai còn thiếu đồng bộ và chưa phù hợp với năng lực của người được đào tạo.
Có những trường hợp cán bộ sau khi hoàn thành chương trình tiến sĩ tại nước ngoài lại bị phân công vào các vị trí không tương xứng, hoặc không phát huy được kiến thức và kỹ năng chuyên môn, dẫn đến sự chán nản và mất niềm tin.
Thu nhập và đãi ngộ chưa tương xứng
Mức lương trung bình tại Việt Nam, đặc biệt trong khu vực công, vẫn còn thấp so với mặt bằng chung của khu vực và thế giới. Điều này khiến nhiều người có học vấn cao, kỹ năng tốt không thể duy trì một cuộc sống đủ đầy hoặc phát triển cá nhân trong nước.
Khi so sánh với thu nhập và chế độ đãi ngộ ở các nước phát triển, lựa chọn ra đi trở thành xu hướng dễ hiểu.
Môi trường nghiên cứu – phát triển chưa tạo động lực
Sự đầu tư cho khoa học công nghệ và nghiên cứu chuyên sâu ở Việt Nam còn hạn chế. Nhiều trí thức trẻ không có điều kiện để thực hiện các đề tài, dự án khoa học một cách chuyên nghiệp, dẫn đến việc tìm kiếm cơ hội phát triển chuyên môn ở nước ngoài – nơi có trang thiết bị hiện đại, ngân sách lớn và môi trường làm việc tiên tiến.
Chất lượng giáo dục và quan niệm về du học
Một phần nguyên nhân đến từ hệ thống giáo dục trong nước chưa đáp ứng kỳ vọng của một bộ phận học sinh, sinh viên và phụ huynh.
Nhiều người cho rằng chỉ có học tập ở nước ngoài mới mang lại chất lượng tốt, giúp tiếp cận tri thức hiện đại và có cơ hội nghề nghiệp vượt trội. Do đó, xu hướng du học ngày càng phổ biến và không ít người sau khi học xong đã lựa chọn làm việc, định cư tại nước ngoài thay vì quay về Việt Nam.
Chảy máu chất xám không chỉ là sự mất mát về nhân lực mà còn tạo ra nhiều hệ lụy sâu rộng, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển kinh tế – xã hội của quốc gia. Những hậu quả chủ yếu bao gồm:
Thất thoát nguồn thu và tài chính quốc gia
Khi lực lượng lao động chất lượng cao di cư ra nước ngoài, quốc gia không chỉ mất đi nhân lực mà còn mất nguồn thuế tiềm năng từ thu nhập của họ. Đây là tổn thất lớn đối với ngân sách nhà nước, đặc biệt khi những người ra đi thường là chuyên gia, nhà khoa học hoặc doanh nhân có tiềm năng tạo ra giá trị kinh tế.
Suy giảm tiềm năng khởi nghiệp và đổi mới
Những người trẻ có tài năng, sáng tạo thường là lực lượng tiên phong trong khởi nghiệp và phát triển các ngành công nghiệp mới. Việc họ rời bỏ đất nước làm giảm đáng kể khả năng đổi mới sáng tạo và hình thành các doanh nghiệp công nghệ cao – yếu tố cốt lõi cho tăng trưởng bền vững.
Thiếu hụt nguồn lao động kỹ thuật và chuyên môn cao
Việc mất đi những người có trình độ và kỹ năng đặc thù dẫn đến tình trạng thiếu hụt nhân sự trong các lĩnh vực then chốt như y tế, giáo dục, kỹ thuật công nghệ, nghiên cứu khoa học… Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng dịch vụ và năng lực cạnh tranh của nền kinh tế.
Gây mất lòng tin vào môi trường phát triển trong nước
Xu hướng nhân tài rời bỏ đất nước có thể làm giảm niềm tin của xã hội vào môi trường làm việc và hệ thống phát triển nội địa. Điều này thúc đẩy tâm lý “ra đi để phát triển” và hình thành làn sóng di cư trí thức mới, tạo nên vòng luẩn quẩn khó kiểm soát.
Giảm nguồn lực sáng tạo và phát triển công nghệ
Những người tài giỏi thường là tác nhân tạo ra ý tưởng đột phá và đóng góp vào các công trình nghiên cứu có giá trị. Khi họ rời khỏi quốc gia, sự sáng tạo trong nước sẽ bị hạn chế, kéo theo sự tụt hậu về công nghệ, khoa học và năng lực cạnh tranh quốc tế.
Lãng phí đầu tư giáo dục – đào tạo
Việc nhà nước đầu tư ngân sách để đào tạo chuyên sâu cho sinh viên, nghiên cứu sinh, nhưng sau đó họ lại làm việc ở nước ngoài là một dạng mất vốn đầu tư gián tiếp. Điều này không chỉ ảnh hưởng về tài chính mà còn làm giảm hiệu quả trong chiến lược phát triển nhân lực.
Suy giảm chất lượng các dịch vụ thiết yếu
Khi các lĩnh vực trọng yếu như giáo dục và y tế mất đi đội ngũ chuyên gia giỏi, chất lượng dịch vụ giảm sút, từ đó ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng, chất lượng học tập của thế hệ trẻ và nền tảng phát triển lâu dài của xã hội.
Để đối phó với tình trạng chảy máu chất xám ngày càng gia tăng, cần có chiến lược toàn diện từ cả phía Chính phủ, hệ thống giáo dục và doanh nghiệp, với các giải pháp cụ thể như sau:
>>> Xem thêm: Chất xơ là gì? Phân loại và nguồn thực phẩm giàu xơ
Hiểu rõ chảy máu chất xám là gì giúp chúng ta nhìn nhận sâu sắc về thực trạng và tìm ra hướng đi đúng đắn. Việc giữ chân nhân tài cần có chính sách phù hợp, tạo môi trường học tập, làm việc và đãi ngộ xứng đáng cho người lao động trí thức.
Bình Luận