Chất phóng xạ là gì là câu hỏi thường gặp khi nhắc đến các hiện tượng hạt nhân và năng lượng nguyên tử. Đây là những chất có khả năng tự phân rã và phát ra bức xạ ion hóa, có thể mang lại cả lợi ích lẫn nguy hiểm cho con người và môi trường.
Chất phóng xạ là những vật chất chứa các nguyên tử không bền, có khả năng tự phân rã và phát ra các tia hoặc hạt năng lượng cao như alpha, beta, gamma và đôi khi là neutron. Hiện tượng này gọi là phóng xạ, và các nguyên tử có thể phát ra bức xạ như vậy được gọi là đồng vị phóng xạ. Trong khi đó, những nguyên tử không phân rã được gọi là đồng vị bền.
Trong bảng tuần hoàn hóa học, nhiều nguyên tố có đặc tính phóng xạ mạnh, thường được đánh dấu bằng màu đỏ hoặc tím để biểu thị mức độ nguy hiểm. Các chất phóng xạ tự nhiên hoặc nhân tạo hiện nay thường được bảo quản trong các thiết bị kim loại được hàn kín, nhằm ngăn ngừa rò rỉ bức xạ và phục vụ cho nhiều ứng dụng trong cuộc sống, đặc biệt là trong y học và công nghiệp.
Một số đồng vị phóng xạ thường được sử dụng là cobalt-60, cesium-137, iodine-131, strontium-90, và plutonium-239, mỗi loại có công dụng riêng tùy thuộc vào tính chất vật lý và mức độ phóng xạ.
>>> Tìm hiểu thêm: Chất nhũ hóa là gì? Cơ chế hoạt động và tính năng
Chất phóng xạ không chỉ được biết đến trong lĩnh vực hạt nhân mà còn có nhiều ứng dụng thiết thực trong đời sống. Từ y học, nông nghiệp đến công nghiệp, chất phóng xạ góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả công việc.
Y học
Chất phóng xạ đóng vai trò quan trọng trong lĩnh vực y tế hiện đại. Tia X – một dạng bức xạ điện từ – được sử dụng phổ biến trong chẩn đoán bệnh lý như gãy xương, phát hiện khối u và các vấn đề trong răng hàm mặt. Ngoài ra, các đồng vị như iodine-131 còn được dùng để kiểm tra chức năng tuyến giáp.
Chất phóng xạ còn góp phần hỗ trợ điều trị ung thư, nhờ khả năng tiêu diệt tế bào ác tính thông qua bức xạ ion hóa. Các đồng vị như cobalt-60 và cesium-137 thường được sử dụng trong máy xạ trị. Một số loại còn dùng để theo dõi các chức năng cơ thể như đo thể tích huyết tương, lưu lượng máu tim, hay phân tích chuyển hóa chất béo.
Đời sống thường nhật
Dù không nhiều người nhận ra, chất phóng xạ hiện diện ở nhiều vật dụng xung quanh chúng ta. Ví dụ như một số thiết bị báo cháy, đồng hồ dạ quang, hay thậm chí là trong quy trình kiểm tra an ninh sân bay – nơi tia X được dùng để soi hành lý. Lượng phóng xạ trong các sản phẩm này thường rất nhỏ và được kiểm soát chặt chẽ.
Công nghiệp
Ngành công nghiệp tận dụng đặc tính của chất phóng xạ để sản xuất năng lượng thông qua lò phản ứng hạt nhân. Các đồng vị như urani-235 và plutoni-239 có khả năng tạo phản ứng dây chuyền khi bị bắn phá bởi neutron, từ đó sinh ra năng lượng để phát điện. Hiện trên thế giới có hàng trăm lò phản ứng đang hoạt động nhằm phục vụ nhu cầu điện năng ngày càng tăng.
Ngoài ra, chất phóng xạ còn được sử dụng trong kiểm tra chất lượng vật liệu, phát hiện vết nứt trong ống dẫn, đo độ dày kim loại, và nghiên cứu tính mài mòn trong động cơ. Một số quy trình sản xuất polyme cũng dùng bức xạ để cải thiện độ bền hoặc tăng khả năng chống thấm.
Khoa học
Trong lĩnh vực khoa học, chất phóng xạ đóng vai trò thiết yếu trong nghiên cứu tuổi cổ vật và hóa thạch. Đồng vị carbon-14 giúp các nhà khảo cổ xác định được niên đại của vật thể lên tới hàng chục nghìn năm.
Không chỉ vậy, các đồng vị phóng xạ còn được dùng để nghiên cứu chuyển hóa chất trong cơ thể và truy tìm nguồn ô nhiễm nước, không khí. Chúng cũng giúp các nhà hải dương học đo lường lượng tuyết tan ở đại dương hoặc theo dõi dòng chảy ngầm.
Nông nghiệp
Trong ngành nông nghiệp, công nghệ bức xạ đã được áp dụng để tạo ra những giống cây trồng có năng suất cao, chịu hạn tốt và kháng bệnh hiệu quả. Bức xạ còn được dùng trong kỹ thuật triệt sản côn trùng, giúp kiểm soát sâu bệnh mà không làm ảnh hưởng đến môi trường – một giải pháp thay thế thuốc trừ sâu hóa học đầy hứa hẹn.
Dù có nhiều lợi ích, chất phóng xạ cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ cho sức khỏe con người nếu không được kiểm soát đúng cách. Mức độ ảnh hưởng tùy thuộc vào liều lượng bức xạ và thời gian tiếp xúc.
Khi tiếp xúc với liều cao trong thời gian ngắn, con người có thể bị phơi nhiễm phóng xạ cấp tính với các triệu chứng như buồn nôn, nôn, tiêu chảy, rụng tóc, thậm chí là tử vong do tổn thương hệ thần kinh và tủy xương.
Nếu tiếp xúc lâu dài với liều lượng thấp, người bệnh có nguy cơ phát triển các bệnh ung thư như ung thư máu, ung thư tuyến giáp hay ung thư da. Trẻ em và thai nhi là những đối tượng dễ bị tổn thương nhất do hệ miễn dịch và cấu trúc gen chưa hoàn thiện, dễ bị đột biến DNA khi nhiễm bức xạ.
Ngoài ra, sự phát tán các chất phóng xạ sau tai nạn hạt nhân hay thử nghiệm vũ khí nguyên tử có thể gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Khi phóng xạ xâm nhập vào đất, nước hoặc cá biển, nó có thể tích tụ trong chuỗi thức ăn và gây nguy hại đến sức khỏe con người trong thời gian dài.
>>> Tìm hiểu thêm: Chất oxi hóa là gì? Có gây hại cho sức khỏe hay không?
Hiểu rõ chất phóng xạ là gì giúp chúng ta biết cách khai thác hiệu quả và an toàn. Dù có nhiều ứng dụng trong y học, công nghiệp, chất phóng xạ vẫn cần được kiểm soát nghiêm ngặt để tránh gây hại đến sức khỏe và môi trường sống.
Bình Luận