Bạn có bao giờ tự hỏi điều gì khiến bạn là chính bạn? Tại sao mỗi người lại có những cách phản ứng, suy nghĩ và cảm xúc khác nhau trước cùng một tình huống? Đó chính là câu chuyện về tính cách. Vậy rốt cuộc, tính cách được hình thành như thế nào? Liệu chúng ta sinh ra đã có một tính cách định sẵn, hay nó là kết quả của quá trình học hỏi và trải nghiệm? Để giải đáp những câu hỏi này, chúng ta sẽ cùng khám phá sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố bẩm sinh và môi trường sống.
Tính cách là gì? Khái niệm trong tâm lý học
Trước khi đi sâu vào tính cách được hình thành như thế nào, hãy cùng làm rõ tính cách là gì theo góc độ tâm lý học. Tính cách (personality) là tổng hợp những đặc điểm tâm lý độc đáo và tương đối ổn định của một cá nhân, thể hiện qua cách họ suy nghĩ, cảm nhận, hành động và tương tác với thế giới xung quanh. Nó bao gồm các đặc điểm như hòa đồng, hướng nội/hướng ngoại, dễ chịu, tận tâm, ổn định cảm xúc, và sẵn sàng trải nghiệm.
Tính cách không chỉ đơn thuần là những thói quen hay hành vi nhất thời, mà là một khuôn mẫu sâu sắc và bền vững, chi phối cách chúng ta nhìn nhận bản thân, người khác và môi trường. Mặc dù có xu hướng ổn định, đặc biệt trong tuổi trưởng thành, các nghiên cứu tâm lý học hiện đại cũng chỉ ra rằng tính cách có thay đổi được không là có thể, dù không dễ dàng và thường diễn ra chậm rãi.
Gia đình là môi trường quan trọng, nơi định hình quá trình hình thành tính cách con người qua từng ngày
Quá trình hình thành tính cách con người
Câu hỏi lớn nhất về quá trình hình thành tính cách con người luôn là: liệu tính cách bẩm sinh hay do giáo dục? Khoa học ngày nay đã khẳng định rằng đó không phải là một lựa chọn "hoặc là/hoặc là", mà là sự tương tác phức tạp giữa cả hai yếu tố: di truyền (bản chất) và môi trường (nuôi dưỡng).
Yếu tố di truyền (bản chất)
Nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng gen di truyền đóng góp một phần đáng kể vào việc hình thành tính cách, ước tính từ 20% đến 60%. Điều này có nghĩa là một số xu hướng bẩm sinh về khí chất, mức độ hoạt động, khả năng phản ứng cảm xúc hay thậm chí là khuynh hướng về tư duy có thể được thừa hưởng từ cha mẹ.
Khí chất: Đây là nền tảng sinh học của tính cách, bao gồm các đặc điểm như mức độ hoạt động (hiếu động hay điềm tĩnh), tính dễ bị kích thích, và khả năng điều chỉnh cảm xúc. Khí chất thường được biểu hiện từ rất sớm ở trẻ nhỏ và tương đối ổn định.
Cấu trúc não bộ và hóa học thần kinh: Các yếu tố di truyền ảnh hưởng đến cấu trúc và chức năng của não bộ, cũng như sự cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh (như dopamine, serotonin), vốn có liên quan mật thiết đến các đặc điểm tính cách như sự lo âu, ham muốn khám phá, hay khả năng kiểm soát xung động.
Tính cách bẩm sinh hay do giáo dục là sự kết hợp của cả yếu tố di truyền và môi trường
Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhớ là gen không phải là số phận. Gen cung cấp một "khuôn mẫu" hoặc "xu hướng", nhưng cách chúng biểu hiện và phát triển lại chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ môi trường.
Môi trường sống đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc định hình và phát triển tính cách từ khi còn nhỏ cho đến hết đời. Các trải nghiệm, mối quan hệ và những gì chúng ta học được từ thế giới xung quanh đều góp phần vào việc hoàn thiện tính cách.
Môi trường gia đình: Gia đình là cái nôi đầu tiên và quan trọng nhất. Cách cha mẹ nuôi dạy, phong cách giao tiếp, bầu không khí trong gia đình (ấm áp, nghiêm khắc, bảo bọc...), hay thậm chí thứ tự sinh trong gia đình đều ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển tính cách của trẻ. Trẻ em thường học hỏi và bắt chước hành vi, thái độ của người lớn.
Môi trường xã hội và giáo dục: Trường học, bạn bè, cộng đồng, văn hóa, và các giá trị xã hội đều có tác động lớn. Giáo dục không chỉ cung cấp kiến thức mà còn rèn luyện kỹ năng xã hội, cách ứng xử, tư duy phản biện. Mối quan hệ với bạn bè, thầy cô giúp trẻ học cách tương tác, giải quyết xung đột, và định hình giá trị bản thân.
Trải nghiệm cá nhân và sự kiện cuộc đời: Những sự kiện quan trọng trong đời như thành công, thất bại, mất mát, chấn thương, hay những thay đổi lớn (chuyển nhà, đổi việc) đều có thể tác động mạnh mẽ đến tính cách, khiến con người trưởng thành hơn, kiên cường hơn hoặc đôi khi trở nên thận trọng hơn.
Hoạt động và giao tiếp: Tham gia vào các hoạt động (thể thao, nghệ thuật, tình nguyện) và các mối quan hệ xã hội giúp con người phát triển kỹ năng, khám phá sở thích, và định hình bản thân thông qua tương tác với người khác.
Quá trình hình thành tính cách con người chịu ảnh hưởng sâu sắc từ môi trường gia đình và xã hội từ khi còn nhỏ
Các giai đoạn phát triển tính cách
Tính cách được hình thành như thế nào không phải là một quá trình tĩnh mà là một hành trình liên tục qua các giai đoạn khác nhau của cuộc đời. Các nhà tâm lý học đã đưa ra nhiều lý thuyết về các giai đoạn phát triển tính cách, trong đó nổi bật là lý thuyết phát triển tâm lý xã hội của Erik Erikson. Mỗi giai đoạn mang đến những thách thức và cơ hội riêng, góp phần định hình con người:
Giai đoạn sơ sinh và thơ ấu (0-6 tuổi): Giai đoạn này đặt nền móng cho niềm tin, sự tin cậy và khả năng tự chủ. Sự chăm sóc, yêu thương và đáp ứng nhu cầu kịp thời từ cha mẹ giúp trẻ hình thành cảm giác an toàn, tin tưởng vào thế giới.
Giai đoạn đi học (6-12 tuổi): Trẻ phát triển kỹ năng xã hội, học cách hợp tác, cạnh tranh và cảm giác có năng lực thông qua các hoạt động ở trường và giao tiếp với bạn bè.
Giai đoạn thiếu niên (12-18 tuổi): Đây là giai đoạn quan trọng trong việc hình thành bản sắc cá nhân. Thanh thiếu niên khám phá giá trị, niềm tin, vai trò của mình trong xã hội, thường trải qua các cuộc "khủng hoảng bản sắc".
Giai đoạn trưởng thành sớm (18-40 tuổi): Tập trung vào việc hình thành các mối quan hệ thân mật, sự nghiệp và trách nhiệm xã hội. Tính cách dần ổn định hơn nhưng vẫn có thể thay đổi dựa trên kinh nghiệm sống.
Giai đoạn trưởng thành giữa và muộn (sau 40 tuổi): Con người có xu hướng trở nên ổn định cảm xúc hơn, dễ chịu hơn và tận tâm hơn. Tuy nhiên, các sự kiện lớn như nghỉ hưu, mất mát người thân cũng có thể tác động đến tính cách.
Các giai đoạn phát triển tính cách diễn ra liên tục định hình con người chúng ta
Đây là câu hỏi thường gặp và gây nhiều tranh cãi. Trước đây, nhiều người tin rằng tính cách là cố định, khó thay đổi. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây cho thấy tính cách có thay đổi được không là có, mặc dù không phải là một sự thay đổi đột ngột hay hoàn toàn.
Sự thay đổi tự nhiên (nguyên tắc trưởng thành): Khi chúng ta già đi, nhiều đặc điểm tính cách có xu hướng thay đổi theo hướng tích cực hơn: trở nên có trách nhiệm hơn, ổn định cảm xúc hơn, và hòa nhã hơn. Đây được gọi là "nguyên tắc trưởng thành" trong tâm lý học.
Thay đổi do ý chí và trải nghiệm: Mặc dù khó, nhưng con người hoàn toàn có thể chủ động thay đổi những khía cạnh nhất định trong tính cách của mình thông qua nỗ lực tự thân, học hỏi từ kinh nghiệm, tham gia trị liệu tâm lý, hoặc khi đối mặt với các sự kiện lớn trong đời sống. Sự thay đổi thường diễn ra từ từ và cần sự kiên trì.
Ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài: Các bệnh lý (như Alzheimer, chấn thương sọ não) hoặc các vấn đề sức khỏe tâm thần (trầm cảm, lo âu) cũng có thể gây ra những thay đổi đáng kể trong tính cách của một người.
Việc nhận ra rằng tính cách có thể thay đổi mang lại hy vọng và khả năng phát triển bản thân không ngừng.
Bạn bè và môi trường học đường là yếu tố nào ảnh hưởng đến tính cách đáng kể
Lời kết
Tính cách được hình thành như thế nào là một hành trình phức tạp và đầy thú vị, là kết quả của sự tương tác liên tục giữa di truyền và môi trường sống. Từ những yếu tố bẩm sinh cho đến những trải nghiệm cá nhân, giáo dục và môi trường xã hội, tất cả đều góp phần tạo nên con người độc đáo của mỗi chúng ta. Hiểu rõ về quá trình hình thành tính cách con người không chỉ giúp chúng ta thấu hiểu bản thân mà còn giúp chúng ta đồng cảm và chấp nhận sự khác biệt ở người khác.
Bạn có muốn tìm hiểu thêm về các mô hình tính cách phổ biến (như Big Five) hoặc cách để phát triển một số đặc điểm tính cách cụ thể không?