Núi lửa được hình thành như thế nào - Thông tin chi tiết nhất

Bạn đã bao giờ tự hỏi núi lửa được hình thành như thế nào? Những ngọn núi hùng vĩ phun trào dung nham nóng chảy, tro bụi cuồn cuộn lên bầu trời luôn là một trong những hiện tượng thiên nhiên kỳ thú và đầy sức mạnh nhất trên Trái Đất. Không chỉ là cảnh tượng ấn tượng, chúng còn là minh chứng cho những hoạt động địa chất không ngừng nghỉ sâu trong lòng hành tinh chúng ta. Bài viết này sẽ đi sâu vào cơ chế hình thành núi lửa, khám phá toàn bộ quá trình hình thành núi lửa để bạn có cái nhìn toàn diện và sâu sắc nhất về những "cỗ máy" tự nhiên này.

Núi lửa là gì? 

Trước khi tìm hiểu núi lửa được hình thành như thế nào, chúng ta cần hiểu rõ bản chất của chúng. Núi lửa là một dạng địa hình được tạo ra khi magma (đá nóng chảy), tro và khí thoát ra từ bên trong Trái Đất thông qua một lỗ thông hơi trên bề mặt. Sự hấp dẫn của núi lửa không chỉ đến từ vẻ đẹp kỳ vĩ hay sức mạnh hủy diệt mà còn từ vai trò quan trọng của chúng trong việc định hình địa hình, cung cấp khoáng sản và thậm chí là tạo ra những hệ sinh thái độc đáo. Việc tìm hiểu thông tin về núi lửa giúp chúng ta hiểu hơn về hành tinh này.

Cơ chế hình thành núi lửa 

Núi lửa hình thành do đâu? Nguồn gốc của núi lửa nằm sâu trong lòng Trái Đất, nơi nhiệt độ và áp suất cực kỳ cao làm cho đá nóng chảy thành magma. Magma nhẹ hơn đá rắn xung quanh, do đó nó có xu hướng nổi lên trên. Đây chính là cơ chế hình thành núi lửa cốt lõi.

Dòng đối lưu trong lòng đất 

Trái Đất có cấu trúc phân lớp, với lõi nóng chảy ở trung tâm và các lớp đá cứng hơn ở bên ngoài. Lớp vỏ Trái Đất được chia thành nhiều mảng kiến tạo khổng lồ, di chuyển liên tục trên lớp phủ bán lỏng. Sự chuyển động này được thúc đẩy bởi các dòng đối lưu nhiệt: vật chất nóng từ lõi Trái Đất nổi lên, nguội đi và chìm xuống. Chính nguyên nhân hình thành của núi lửa này tạo ra áp lực và lực kéo, khiến các mảng kiến tạo va chạm, tách rời hoặc trượt qua nhau.

Nơi hội tụ của magma

Hầu hết các núi lửa hình thành tại các ranh giới mảng kiến tạo, nơi các quá trình địa chất diễn ra mạnh mẽ nhất. Có ba loại ranh giới chính liên quan đến sự hình thành núi lửa:

• Ranh giới hội tụ (subduction zones): Đây là nơi một mảng kiến tạo trượt xuống dưới một mảng khác. Khi mảng trượt xuống sâu hơn vào lớp phủ, áp suất và nhiệt độ tăng lên làm cho đá tan chảy, tạo ra magma. Magma này sau đó nổi lên bề mặt, tạo thành các chuỗi núi lửa như Vành đai lửa Thái Bình Dương. Đây là một trong những cách núi lửa hình thành phổ biến nhất. 

• Ranh giới phân kỳ (divergent boundaries): Tại những ranh giới này, các mảng kiến tạo tách rời nhau, tạo ra các khe nứt nơi magma từ lớp phủ dễ dàng trồi lên. Điều này thường xảy ra ở các sống núi giữa đại dương, hình thành nên các chuỗi núi lửa dưới nước.
• Điểm nóng (hotspots): Không phải tất cả núi lửa đều nằm ở ranh giới mảng. Một số núi lửa hình thành ở giữa các mảng kiến tạo tại các "điểm nóng" - những cột magma khổng lồ nổi lên từ sâu trong lớp phủ. Khi mảng kiến tạo di chuyển qua điểm nóng, một chuỗi núi lửa hình thành, như quần đảo Hawaii.

Quá trình hình thành núi lửa 

Vậy núi lửa được hình thành ra sao qua các giai đoạn cụ thể? Toàn bộ quá trình hình thành núi lửa có thể được chia thành nhiều giai đoạn, bắt đầu từ sự hình thành magma cho đến khi nó phun trào lên bề mặt.

Giai đoạn 1: Sự hình thành và di chuyển của magma

Như đã đề cập, magma được tạo ra khi đá nóng chảy dưới áp suất và nhiệt độ cao. Khi đã hình thành, magma có xu hướng di chuyển lên trên do mật độ thấp hơn đá xung quanh. Nó tích tụ trong các buồng magma (magma chambers) nằm dưới lòng đất, đôi khi cách bề mặt vài kilomet. Núi lửa hình thành từ đâu thì đây chính là điểm xuất phát.

>>> Nắm rõ thêm: Đông trùng hạ thảo hình thành như thế nào

Giai đoạn 2: Tích tụ áp suất trong buồng magma

Khi magma tiếp tục tích tụ trong buồng magma, áp suất bên trong buồng tăng lên. Đồng thời, khí hòa tan trong magma, chẳng hạn như hơi nước, carbon dioxide và sulfur dioxide, cũng góp phần làm tăng áp suất khi chúng thoát ra khỏi dung dịch do áp suất giảm dần khi magma nổi lên. Đây là nguyên nhân hình thành núi lửa phun trào.

Giai đoạn 3: Phun trào

Khi áp suất trong buồng magma vượt quá sức chịu đựng của lớp đá bên trên, magma sẽ tìm đường thoát ra ngoài thông qua các vết nứt và ống dẫn lên bề mặt. Sự phun trào có thể diễn ra dưới nhiều hình thức:

• Phun trào effusive (dạng chảy): Magma có độ nhớt thấp (lỏng) chảy ra ngoài một cách tương đối nhẹ nhàng dưới dạng dung nham, tạo thành các dòng chảy trên sườn núi. Các núi lửa hình khiên ở Hawaii là ví dụ điển hình.
• Phun trào explosive (dạng nổ): Magma có độ nhớt cao (đặc) và chứa nhiều khí bị nén sẽ gây ra các vụ phun trào cực kỳ mạnh mẽ. Khí thoát ra đột ngột kéo theo tro, đá và dung nham tạo thành cột tro bụi khổng lồ bay lên bầu trời, gây ra những đám mây tro bụi và dòng pyroclastic (dòng vật chất nóng chảy và khí di chuyển với tốc độ cao). 

Giai đoạn 4: Kiến tạo địa hình núi lửa

Sau mỗi lần phun trào, vật liệu phun trào như dung nham, tro và đá vụn tích tụ xung quanh miệng núi lửa, dần dần xây dựng nên hình dạng đặc trưng của núi lửa. Mỗi loại vật liệu và kiểu phun trào sẽ tạo ra các dạng núi lửa khác nhau:

• Núi lửa hình khiên (shield volcanoes): Được hình thành từ các dòng dung nham loãng, chảy dài, tạo nên một ngọn núi có sườn thoải, rộng lớn giống như chiếc khiên đặt trên mặt đất.
• Núi lửa tầng (stratovolcanoes/composite volcanoes): Là loại núi lửa phổ biến nhất, được hình thành từ sự luân phiên của các lớp dung nham, tro và đá vụn từ các vụ phun trào nổ và chảy. Chúng có hình nón dốc và thường rất cao. 
• Núi lửa hình vòm (lava domes): Hình thành khi dung nham đặc, có độ nhớt cao thoát ra từ miệng núi lửa và tích tụ thành một khối vòm tròn.

Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phun trào của núi lửa

Ngoài nguyên nhân núi lửa hình thành từ sự tích tụ magma, một số yếu tố khác cũng đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định tính chất và cường độ của vụ phun trào:

• Độ nhớt của magma: Magma loãng hơn dễ dàng chảy ra ngoài, dẫn đến phun trào effusive. Magma đặc hơn có xu hướng gây ra phun trào nổ.
• Lượng khí hòa tan trong magma: Càng nhiều khí, áp suất càng lớn và vụ phun trào càng mạnh.
• Hình dạng và cấu trúc của ống dẫn magma: Đường đi của magma có thể ảnh hưởng đến cách nó thoát ra ngoài.
• Các yếu tố bên ngoài: Động đất có thể kích hoạt phun trào núi lửa bằng cách thay đổi áp suất trong buồng magma hoặc tạo ra các vết nứt mới.

Núi lửa ở Việt Nam ở đâu?

Việt Nam, mặc dù không nằm trên Vành đai lửa Thái Bình Dương, nhưng vẫn có những dấu vết của hoạt động núi lửa trong quá khứ. Vậy núi lửa Việt Nam ở đâu? Các núi lửa ở Việt Nam phần lớn đã tắt và không còn hoạt động. Một số địa điểm nổi bật bao gồm:

• Đồng Nai: Khu vực này có nhiều ngọn núi lửa đã tắt như núi Chứa Chan, núi Bửu Long, tạo nên cảnh quan độc đáo.
• Pleiku, Gia Lai: Cao nguyên Pleiku là một cao nguyên bazan rộng lớn, minh chứng cho hoạt động núi lửa mạnh mẽ hàng triệu năm trước.
• Đảo Lý Sơn, Quảng Ngãi: Hòn đảo này được hình thành hoàn toàn từ hoạt động núi lửa, với các miệng núi lửa cổ và những bãi đá nham thạch tuyệt đẹp. 

Những ngọn núi lửa đã tắt này không chỉ là chứng tích lịch sử địa chất mà còn mang lại vẻ đẹp tự nhiên và tiềm năng du lịch lớn cho Việt Nam.

>>> Cùng tìm hiểu: Kim cương được hình thành như thế nào

Kết luận 

Núi lửa được hình thành như thế nào là một câu hỏi phức tạp nhưng vô cùng thú vị, hé mở những bí ẩn về sự vận động không ngừng của Trái Đất. Từ cơ chế hình thành của núi lửa sâu trong lòng đất đến quá trình hình thành núi lửa phun trào và tạo nên những địa hình đa dạng, mỗi chi tiết đều cho thấy sự phức tạp và hùng vĩ của tự nhiên. Việc hiểu rõ về sự hình thành núi lửa không chỉ giúp chúng ta trân trọng hơn những kỳ quan này mà còn nâng cao nhận thức về những rủi ro tiềm ẩn và cách đối phó với chúng. Khoa học vẫn đang tiếp tục nghiên cứu để giải mã thêm nhiều bí ẩn về núi lửa, hứa hẹn những khám phá mới đầy bất ngờ trong tương lai.