Lũ lụt là một trong những thiên tai gây thiệt hại nặng nề nhất trên toàn cầu, đặc biệt là ở Việt Nam – quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu và địa hình sông ngòi phức tạp. Để chủ động ứng phó, việc hiểu rõ lũ lụt được hình thành như thế nào, nguyên nhân gây ra lũ lụt và hậu quả của lũ lụt là vô cùng cần thiết. Bài viết này sẽ đi sâu vào cơ chế hình thành lũ lụt và các yếu tố liên quan.
Lũ lụt là gì?
Để hiểu lũ lụt được hình thành như thế nào, trước tiên chúng ta cần nắm rõ lũ lụt là gì và khái niệm lũ lụt trong khí tượng thủy văn. Lũ lụt là hiện tượng nước dâng cao vượt quá mức bình thường, tràn ngập các khu vực đất liền vốn không bị ngập nước. Đây là một trong những hiện tượng lũ lụt phổ biến và nguy hiểm.
Lũ lụt không chỉ là một hiện tượng đơn lẻ mà bao gồm nhiều loại hình khác nhau, tùy thuộc vào đặc điểm địa hình và nguyên nhân gây ra:
Lũ ống/lũ quét: Thường xảy ra đột ngột và nhanh chóng ở vùng núi, địa hình dốc, khi mưa lớn cục bộ làm nước tập trung nhanh, cuốn theo đất đá, cây cối với sức tàn phá khủng khiếp. Tốc độ nước chảy rất xiết và gây nguy hiểm tức thì.
Lũ sông/lũ đồng bằng: Đây là loại lũ phổ biến nhất, xảy ra khi lượng mưa lớn kéo dài trong nhiều ngày trên lưu vực sông, làm mực nước sông dâng cao, vượt quá bờ và tràn vào các khu dân cư, đồng ruộng ở vùng trũng, thấp. Lũ này thường diễn ra chậm hơn lũ quét nhưng gây ngập lụt trên diện rộng và kéo dài.
Ngập úng đô thị: Xảy ra ở các thành phố lớn do hệ thống thoát nước không kịp xử lý lượng mưa quá lớn trong thời gian ngắn, hoặc do triều cường, vỡ đê, vỡ cống. Tình trạng này gây ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày.
Đường sá bị chia cắt hoàn toàn, cho thấy hậu quả của lũ lụt nghiêm trọng đối với cơ sở hạ tầng
Biểu hiện của lũ lụt thường rất rõ ràng, bao gồm: nước sông, suối dâng cao nhanh chóng và tràn bờ; các vùng đất thấp, đồng ruộng, nhà cửa bị ngập chìm trong nước; dòng chảy mạnh, có thể cuốn trôi tài sản, vật nuôi, thậm chí cả người. Nước lũ thường đục ngầu, thường kèm theo bùn đất, rác thải và các vật thể trôi nổi trên mặt nước (như cây cối, đồ đạc).
Khi thấy dấu hiệu của lũ lụt như mưa lớn kéo dài, mực nước sông dâng cao bất thường hoặc có tin tức cảnh báo từ các cơ quan chức năng, cần ngay lập tức thực hiện các cách ứng phó với lũ lụt đã được chuẩn bị để đảm bảo an toàn cho bản thân và gia đình. Các mức báo động lũ lụt thường được quy định cụ thể để cảnh báo về mức độ nguy hiểm của lũ, giúp người dân và chính quyền có hành động kịp thời.
Lũ lụt được hình thành như thế nào?
Lũ lụt được hình thành như thế nào là một quá trình phức tạp, liên quan đến nhiều yếu tố tự nhiên và cả hoạt động của con người. Cơ chế hình thành lũ lụt chủ yếu bắt nguồn từ sự mất cân bằng nghiêm trọng giữa lượng nước đổ về một khu vực và khả năng thoát nước của khu vực đó. Khi lượng nước đến vượt quá khả năng tiếp nhận và tiêu thoát, nước sẽ tích tụ và gây ngập lụt.
Nguyên nhân tự nhiên gây ra lũ lụt
Đây là nguyên nhân gây ra lũ lụt chính và thường khó kiểm soát, xuất phát từ các hiện tượng khí tượng thủy văn bất thường:
Đây là nguyên nhân phổ biến nhất và trực tiếp nhất. Khi lượng mưa vượt quá khả năng thấm của đất và khả năng thoát của hệ thống sông, hồ, nước sẽ tích tụ nhanh chóng và gây ngập lụt trên diện rộng. Các cơn bão nhiệt đới, áp thấp nhiệt đới hay dải hội tụ nhiệt đới thường mang theo lượng mưa khổng lồ, là tác nhân chính gây lũ lớn, lũ ống, lũ quét ở các vùng miền núi và đồng bằng.
Nguyên nhân gây lũ lụt chủ yếu do mưa lớn và kéo dài, làm mực nước sông dâng cao đột ngột
Nước biển dâng và triều cường: Ở các vùng ven biển và cửa sông, nước biển dâng cao do biến đổi khí hậu hoặc do tác động của triều cường kết hợp với bão, áp thấp nhiệt đới có thể đẩy nước từ biển vào sâu trong đất liền, gây ngập lụt diện rộng, đặc biệt là ở các đô thị ven biển và vùng hạ lưu sông.
Tuyết tan nhanh và băng tan: Ở các vùng núi cao có tuyết hoặc băng bao phủ (như các dãy núi lớn trên thế giới), vào mùa xuân hoặc khi nhiệt độ tăng đột ngột, tuyết và băng tan chảy với tốc độ nhanh chóng sẽ tạo ra lượng nước khổng lồ đổ về các con sông, gây lũ lụt nghiêm trọng ở vùng hạ lưu.
Lở đất, sạt lở sông và tắc nghẽn dòng chảy: Các trận lở đất lớn hoặc sạt lở bờ sông có thể chắn ngang dòng chảy của sông, tạo thành các hồ tạm thời hoặc "đập tự nhiên" không ổn định. Khi các đập tự nhiên này vỡ đột ngột, một lượng nước khổng lồ sẽ đổ xuống hạ lưu với tốc độ cực nhanh, gây ra lũ quét cực kỳ nguy hiểm và sức tàn phá lớn.
Đặc điểm địa hình và địa chất: Các vùng trũng thấp, lòng chảo, hoặc vùng đất có khả năng thấm nước kém sẽ dễ bị ngập lụt hơn. Địa hình dốc ở miền núi cũng góp phần tạo ra lũ quét do nước chảy nhanh và tập trung.
Hoạt động của con người ngày càng đóng vai trò lớn trong nguyên nhân xảy ra lũ lụt và làm tăng mức độ nghiêm trọng, tần suất của chúng:
Phá rừng đầu nguồn và suy thoái thảm thực vật: Rừng có vai trò như "bể chứa nước" tự nhiên khổng lồ, giữ nước mưa, làm chậm dòng chảy và giúp nước thấm dần vào lòng đất. Việc phá rừng bừa bãi để lấy đất canh tác, làm nương rẫy, khai thác gỗ làm giảm đáng kể khả năng giữ nước của đất, khiến nước mưa chảy xiết hơn, trực tiếp đổ vào sông suối và gây lũ lụt nhanh chóng, dữ dội hơn.
Việc phá rừng đầu nguồn là một trong những nguyên nhân xảy ra lũ lụt nghiêm trọng do con người gây ra
Đô thị hóa nhanh chóng và bê tông hóa: Xây dựng nhà cửa, đường sá, khu công nghiệp và các công trình đô thị làm tăng diện tích bề mặt không thấm nước (bê tông, nhựa đường). Nước mưa không thể thấm xuống đất mà chảy tràn trên bề mặt, gây quá tải cho hệ thống thoát nước và dẫn đến ngập úng đô thị nghiêm trọng.
Quản lý và xây dựng hệ thống đê điều, hồ chứa không hợp lý: Việc quy hoạch đê điều, hệ thống thoát nước kém hiệu quả, hoặc việc vận hành xả lũ không đúng quy trình của các hồ thủy điện, thủy lợi (ví dụ: xả lũ dồn dập khi mưa lớn) cũng có thể góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng lũ lụt ở vùng hạ du.
Lấn chiếm lòng sông, kênh rạch và xả rác thải: Việc xây dựng lấn chiếm, đổ rác thải bừa bãi làm thu hẹp lòng sông, kênh mương, cản trở dòng chảy tự nhiên và giảm khả năng tiêu thoát nước, gây ngập úng cục bộ và làm trầm trọng thêm tình hình lũ lụt.
Biến đổi khí hậu: Mặc dù là hiện tượng toàn cầu, biến đổi khí hậu có sự tác động mạnh mẽ của các hoạt động con người (phát thải khí nhà kính). Biến đổi khí hậu làm gia tăng cường độ và tần suất của các hiện tượng thời tiết cực đoan như mưa bão lớn, hạn hán kéo dài, dẫn đến lũ lụt nghiêm trọng và khó lường hơn.
Hiểu rõ nguyên nhân gây lũ lụt là chìa khóa để chúng ta đưa ra các giải pháp lũ lụt hiệu quả, bền vững, kết hợp cả yếu tố tự nhiên và con người.
Biện pháp phòng chống và khắc phục lũ lụt hiệu quả
Để giảm thiểu hậu quả của lũ lụt, việc chủ động phòng chống thiên tai lũ lụt và có biện pháp khắc phục lũ lụt hiệu quả là vô cùng cần thiết, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ từ chính quyền đến người dân và cộng đồng quốc tế.
Người dân sơ tán khẩn cấp, minh chứng cho tầm quan trọng của cách ứng phó với lũ lụt hiệu quả
Đây là những hành động mang tính chiến lược, lâu dài để giảm thiểu rủi ro:
Quy hoạch và xây dựng bền vững: Lập quy hoạch đô thị và vùng dân cư có tính đến yếu tố lũ lụt, xác định các vùng có nguy cơ cao để hạn chế xây dựng hoặc yêu cầu các công trình phải kiên cố, nâng cao nền nhà. Xây dựng các khu tái định cư an toàn cho người dân vùng trũng thấp.
Bảo vệ và phục hồi rừng đầu nguồn: Trồng rừng, bảo vệ rừng tự nhiên hiện có, đặc biệt là rừng phòng hộ đầu nguồn. Đây là một biện pháp chống lũ lụt tự nhiên và hiệu quả nhất, giúp đất giữ nước, giảm tốc độ dòng chảy và hạn chế xói mòn.
Quản lý tổng hợp lưu vực sông: Xây dựng, nâng cấp hệ thống đê điều, hồ đập, và vận hành xả lũ một cách khoa học, có sự phối hợp liên vùng, liên hồ để điều tiết lũ hiệu quả nhất, tránh gây lũ nhân tạo ở hạ du.
Cải thiện hệ thống thoát nước đô thị: Nâng cấp cống rãnh, kênh mương, xây dựng các hồ điều hòa, máy bơm công suất lớn để đảm bảo khả năng thoát nước kịp thời khi có mưa lớn, đặc biệt là tại các đô thị lớn như tình hình lũ lụt Hà Nội ngày càng phức tạp.
Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tuyên truyền, giáo dục về các dấu hiệu nhận biết lũ lụt, cách ứng phó với lũ lụt (như chuẩn bị đồ dùng cần thiết, sơ tán đúng cách, an toàn về điện, nước) cho người dân, đặc biệt là ở các vùng thường xuyên chịu ảnh hưởng. Việc này cũng bao gồm hướng dẫn phòng chống thiên tai lũ lụt tại trường học, khu dân cư.
Đầu tư vào hệ thống cảnh báo sớm: Phát triển và nâng cấp công nghệ dự báo thời tiết, cảnh báo lũ lụt sớm và chính xác hơn để người dân và chính quyền có đủ thời gian sơ tán và chuẩn bị.
Phòng chống thiên tai lũ lụt hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp của nhiều biện pháp
Lũ lụt được hình thành như thế nào là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về cả yếu tố tự nhiên và tác động của con người. Bằng cách nhận diện nguyên nhân gây ra lũ lụt, hiểu rõ cơ chế hình thành lũ lụt và tích cực thực hiện các biện pháp phòng chống thiên tai lũ lụt, chúng ta có thể giảm thiểu những hậu quả của lũ lụt và bảo vệ cuộc sống của mình.
Bạn có muốn tìm hiểu thêm về lợi ích của lũ lụt (như bồi đắp phù sa cho đồng bằng) hay cách các cộng đồng trên thế giới đã thích nghi với cuộc sống vùng lũ không?