Đất feralit được hình thành như thế nào? Bí ẩn từ quá trình phong hóa mạnh mẽ

Khi nhắc đến đất đai ở Việt Nam, đất feralit là cái tên đầu tiên xuất hiện trong tâm trí các nhà địa lý và nông học. Đây là nhóm đất chiếm diện tích lớn nhất và đóng vai trò quan trọng trong phát triển nông nghiệp của nước ta. Nhưng bạn có bao giờ tự hỏi: đất feralit được hình thành như thế nào? Tại sao nó lại có những đặc điểm riêng biệt và phân bố rộng khắp? Chúng ta hãy cùng tìm hiểu quá trình hình thành đất feralit và những đặc điểm thú vị của nó nhé!

Đất feralit là đất gì? Khái niệm cơ bản

Để hiểu đất feralit được hình thành như thế nào, chúng ta cần nắm rõ đất feralit là đất gì. Đất feralit là một loại đất đặc trưng của vùng khí hậu nhiệt đới ẩm. Tên gọi "feralit" bắt nguồn từ tiếng Latin, trong đó "ferrum" nghĩa là sắt và "aluminium" nghĩa là nhôm, ám chỉ sự tích tụ ôxít sắt và ôxít nhôm trong thành phần của đất.

Nhóm đất feralit được hình thành chủ yếu từ quá trình phong hóa mạnh mẽ của các loại đá gốc dưới tác động của khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều. Quá trình này dẫn đến việc rửa trôi các chất bazơ (như canxi, magiê, kali, natri) và silic, đồng thời tích tụ các ôxít sắt và ôxít nhôm bền vững.

Ở Việt Nam, đất feralit không chỉ là nền tảng cho nhiều loại cây trồng chủ lực mà còn định hình cảnh quan thiên nhiên với những vùng đồi núi xanh tươi, hùng vĩ. Việc hiểu rõ về đất feralit có đặc điểm là gì, đất feralit hình thành ở đâu và đất feralit màu gì sẽ giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về tài nguyên đất đai của quốc gia và có những chiến lược sử dụng đất bền vững, hiệu quả. 

Nguyên nhân hình thành đất feralit 

Nguyên nhân hình thành đất feralit là sự tổng hòa của nhiều yếu tố tự nhiên, trong đó quan trọng nhất là khí hậu và đá mẹ.

Khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa (quan trọng nhất)

Đây là yếu tố quyết định và chủ đạo nhất. Đất feralit hình thành chủ yếu ở các vùng có khí hậu nhiệt đới ẩm với đặc trưng:

• Nhiệt độ cao quanh năm: Nhiệt độ trung bình năm thường trên 20∘C (hoặc trên 18∘C), thúc đẩy mạnh mẽ các phản ứng hóa học trong quá trình phong hóa.
• Lượng mưa lớn: Lượng mưa trung bình năm thường trên 1.000 mm (có khi lên đến 2.000 mm hoặc hơn), tạo điều kiện cho quá trình rửa trôi mạnh mẽ các chất hòa tan và phong hóa hóa học.

Dưới tác động của nhiệt độ cao và mưa nhiều, các khoáng vật trong đá gốc bị thủy phân và ôxi hóa. Các chất bazơ và silic bị hòa tan và rửa trôi xuống tầng sâu hoặc ra khỏi khỏi phẫu diện đất. Trong khi đó, các ôxít sắt (Fe2O3) và ôxít nhôm (Al2O3) ít tan hơn, sẽ tích tụ lại ở tầng trên, tạo nên những đặc điểm của đất feralit điển hình.

Đá mẹ (đá gốc)

Loại đá mẹ ban đầu cũng ảnh hưởng đến tốc độ và đặc điểm của quá trình feralit hóa. Đất feralit có thể hình thành từ nhiều loại đá khác nhau, nhưng phổ biến nhất là:

• Đá bazan (bazơ): Như đất đỏ bazan ở Tây Nguyên, Đông Nam Bộ. Loại đất này thường rất màu mỡ.
• Đá granit, gnai (axit): Đất feralit hình thành từ loại đá này thường nghèo dinh dưỡng hơn.
• Đá phiến sét, đá vôi: Đất feralit trên đá vôi thường có màu đỏ tươi hoặc đỏ vàng, kết cấu tốt và giàu mùn hơn nhờ quá trình phong hóa đá vôi tạo ra các hố karst và khả năng giữ nước, mùn tốt.

Địa hình và thời gian

• Địa hình dốc: Khuyến khích quá trình rửa trôi vật liệu hòa tan và hạt mịn. Tuy nhiên, nếu quá dốc, đất có thể bị xói mòn mạnh.
• Địa hình thoải, sườn đồi: Thường là nơi thuận lợi cho quá trình feralit hóa diễn ra ổn định.
• Thời gian dài: Đất feralit hình thành qua một quá trình diễn ra liên tục hàng nghìn, hàng triệu năm.

Đặc điểm của đất feralit là gì?  

Vậy đất feralit có đặc điểm gì để chúng ta dễ dàng nhận biết? Nhóm đất này có những đặc trưng rất riêng biệt:

Màu sắc đặc trưng của đất feralit

Một trong những đặc điểm của đất feralit là màu sắc. Đất feralit có màu gì? Đất feralit thường có màu đỏ hoặc vàng đỏ (đỏ vàng). Màu đỏ là do sự tích tụ của các ôxít sắt đã bị hydrat hóa (oxy hóa và ngậm nước), trong khi màu vàng là do sự tích tụ của ôxít nhôm.

• Đất feralit màu đỏ: Thường là loại đất feralit hình thành trên đá bazan, granit hoặc phiến sét.
• Đất feralit màu vàng đỏ/vàng: Thường hình thành trên đá phiến sét, đá cát kết.

>>> Khám phá kỹ hơn: Đá được hình thành như thế nào

Thành phần hóa học của đất feralit và độ phì

• Giàu ôxít sắt và nhôm: Như tên gọi, đây là thành phần nổi bật nhất, tạo nên màu sắc và tính chất lý hóa của đất.
• Nghèo mùn: Do quá trình phân giải chất hữu cơ diễn ra rất nhanh dưới điều kiện nhiệt độ cao. Tuy nhiên, các khu rừng trên đất feralit thường cung cấp một lượng lớn vật chất hữu cơ, giúp đất giàu mùn hơn ở tầng mặt.
• Chua (pH thấp): Đất feralit có chua không? Có, đất feralit thường có tính chua hoặc rất chua (pH thường dưới 5.5, thậm chí có thể xuống dưới 4.5). Điều này là do sự rửa trôi các bazơ và tích tụ các ion H+.
• Dễ bị rửa trôi: Các chất dinh dưỡng dễ bị rửa trôi do mưa lớn, đặc biệt là ở những nơi địa hình dốc và không có thảm thực vật che phủ.

Cấu trúc và tính chất vật lý

• Cấu tạo đất feralit thường tơi xốp, có nhiều lỗ hổng ở tầng mặt (do hoạt động của sinh vật và rễ cây).
• Thoát nước tốt: Nhờ cấu trúc tơi xốp, đất feralit thường có khả năng thoát nước tốt, ít bị ngập úng.
• Dễ bị xói mòn: Mặc dù thoát nước tốt, nhưng nếu không có lớp phủ thực vật, đất rất dễ bị rửa trôi, xói mòn bởi mưa và dòng chảy.

Phân bố của đất feralit

Đất feralit phân bố ở đâu? Nhóm đất feralit là loại đất chủ yếu ở các vùng khí hậu nhiệt đới ẩm trên thế giới, đặc biệt là ở các khu vực có lượng mưa lớn và địa hình đồi núi.

Đất feralit ở nước ta

Đất feralit ở nước ta chiếm diện tích rất lớn, khoảng 65% diện tích đất tự nhiên và là loại đất chính trong các vùng đồi núi.

• Đất feralit chủ yếu ở đâu? Nó phân bố rộng khắp các vùng đồi núi và trung du của Việt Nam, từ Tây Bắc, Đông Bắc, Trường Sơn, đến Tây Nguyên và Đông Nam Bộ.
• Nhóm đất feralit phân bố ở đâu cụ thể hơn:
• Tây Nguyên: Đất đỏ bazan màu mỡ, thích hợp trồng cây công nghiệp dài ngày.
• Đông Nam Bộ: Đất đỏ bazan tương tự, là vùng trồng cao su, điều.
• Trung du và miền núi Bắc Bộ: Đất feralit hình thành trên nhiều loại đá khác nhau, phù hợp với chè, cây ăn quả.
• Duyên hải miền Trung: Một phần đất feralit trên các sườn đồi núi.

Phân bố trên thế giới

Trên thế giới, đất feralit (hay còn gọi là Latosols, Oxisols theo hệ thống phân loại khác) phổ biến ở:

• Đông Nam Á: Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Indonesia, Malaysia, Philippines.
• Nam Mỹ: Đặc biệt là lưu vực sông Amazon (Brazil), Colombia, Venezuela.
• Châu Phi: Các quốc gia vùng xích đạo và cận xích đạo như Congo, Nigeria.
• Một phần của Úc và Ấn Độ.

Giá trị sử dụng đất feralit 

Mặc dù có tính chua và nghèo mùn tự nhiên, nhưng khi được quản lý và cải tạo đúng cách, giá trị sử dụng đất feralit là rất lớn, đặc biệt trong nông nghiệp và lâm nghiệp.

Giá trị sử dụng nhóm đất feralit trong nông nghiệp

• Trồng cây công nghiệp dài ngày: Đây là thế mạnh nổi bật nhất của đất feralit, đặc biệt là loại hình thành trên đá bazan. Loại đất này có độ phì khá cao, tầng đất dày và cấu trúc tốt, rất thích hợp cho các loại cây như:

+) Cà phê: Tây Nguyên là ví dụ điển hình.

+) Cao su: Đông Nam Bộ.

+) Hồ tiêu, điều, chè.

• Trồng cây ăn quả: Nhiều loại cây ăn quả nhiệt đới như sầu riêng, bơ, mít... cũng phát triển tốt trên đất feralit.
• Cải tạo để trồng cây lương thực: Một số vùng có thể cải tạo để trồng lúa nước (ruộng bậc thang), ngô, sắn.

Đất feralit trong lâm nghiệp

• Phát triển rừng: Đất feralit là nền tảng cho sự phát triển của các hệ sinh thái rừng nhiệt đới, rừng trồng.
• Trồng rừng sản xuất: Trồng keo, bạch đàn, thông... để lấy gỗ hoặc nguyên liệu giấy.
• Bảo vệ rừng đầu nguồn: Giúp chống xói mòn đất, giữ nước, điều hòa khí hậu.

>>> Hiểu rõ hơn về: Tiếng vang được hình thành như thế nào

Biện pháp cải tạo và sử dụng bền vững

Để phát huy tối đa giá trị của đất feralit và khắc phục những hạn chế, cần áp dụng các biện pháp:

• Bón vôi: Để giảm độ chua của đất.
• Bổ sung chất hữu cơ: Bằng cách bón phân hữu cơ, phân xanh, trồng cây họ đậu xen canh.
• Áp dụng các biện pháp chống xói mòn: Trồng cây theo đường đồng mức, làm ruộng bậc thang, che phủ đất.
• Quản lý tổng hợp dinh dưỡng: Bón phân cân đối, hợp lý.

Kết luận 

Hiểu rõ đất feralit được hình thành như thế nào là chìa khóa để chúng ta khai thác và bảo vệ loại đất quý giá này một cách thông minh. Từ những phản ứng hóa học phức tạp dưới lòng đất đến sự tương tác với khí hậu và đá mẹ, mỗi hạt đất feralit đều mang trong mình câu chuyện về quá trình kiến tạo tự nhiên kéo dài hàng triệu năm. Với những nỗ lực cải tạo và quản lý bền vững, đất feralit sẽ tiếp tục là nền tảng vững chắc cho sự phát triển nông nghiệp và kinh tế của Việt Nam trong tương lai.